حکایت پادشاه جهود دیگر که در هلاک دین عیسی سعی نمود [1] 

به نقل از استاد فروزانفر، موضوع این داستان، قصّه اصحاب الاُخْدود است که در قرآن کریم بدان اشاره شده است[2] و مفسّرین سه روایت در توضیح آن نقل کرده‏اند: یکى آن که اینان مردمى از مجوس بوده‏اند که فرمان پادشاه خود را در ارتکاب بعضى از منهیّات اطاعت نکرده‏اند و او مخالفان را در آتش سوخته است، ممکن است این داستان صورت تحریف شده قصّه سیاوش و سودابه باشد که در شاهنامه آمده است. دوم آن که این پادشاه، مردى بت پرست و اصحاب اخدود، مؤمنان و خدا پرستان بوده‏اند، سوم آن که این پادشاه یهودى بوده و پیروان عیسى را در آتش مى‏افکنده است، بنا بروایت ثعلبى این قصّه در حدود یمن واقع شده و پادشاه یهودى یوسف ملقّب به «ذو نواس» است که آخرین ملوک حمیر بوده و در آخر حکومت او لشکریان حبشه که مسیحى بوده‏اند بر یمن تاخته و آن را ضمیمه مملکت خود نموده‏اند و بنا بر این روایت، سوختن پیروان مسیح که موضوع این داستان است با ظهور اسلام فاصله بسیار نداشته است.

مولانا روایت سوم را مأخذ قرار داده ولى در ضمن، آن را با روایت دوم نیز در آمیخته و سخن از بت پرستى این پادشاه بمیان آورده است و جز همین مورد در اصل قصّه تصرّفى نکرده است.

نظر مولانا درین قصّه آنست که زور و فشار و کشتن و سوختن نمى‏تواند نفوذ ایمان و گسترش عقیده را متوقّف سازد چنان که ظلم و ستم این پادشاه جهود مسیحیان را از اعتقاد خود منصرف نکرد و عاقبت، آن آتش بى‏داد بدامان ستمگران در پیچید و آنها را بر انداخت و نابود کرد، بخاطر بیاورید که مفاد قصّه پیشین این بود که قدرت از راه اعمال حیله و تزویر نیز نتوانست نیروى ایمان را بتمام و کمال مضمحلّ سازد و از میان ببرد.

چنان که ملاحظه خواهید فرمود، مولانا از این داستان خشک و ملال آور که مشتمل است بر نمایشى از قساوت و سنگ دلى بشر زورمند و مقتدر و پایدارى و قوّت ایمان مردمى بى‏گناه که در راه ثبات بر عقیده و آیین خود دست از جان شسته و سوختن و مردان را بر تبعیّت از ظلم و بى‏دینى ترجیح نهاده‏اند، عالمى از ذوق و افکار بلند و سوز و گداز و وصف جان‏بازى عاشقان و سوختگان محبّت، ساخته و با طرزى دل پذیر قصّه کودکى را که به آتش سوختند بیان کرده است، گفت و گوى این کودک خردسال از میان شعله‏هاى آتش با مادر خود که بر کنار حفره آتش ایستاده و سوختن فرزند خویش را بچشم مى‏دیده است بى‏اندازه دل کش و مؤثّر است و درس عبرتى است هم براى ستمگران و هم براى کسانى که در راه عقیده جان مى‏دهند و یا آن که براى زندگى چند روزه تسلیم ظلم و ستم مى‏شوند و دست از اعتقاد مى‏شویند، منظره جالب دیگر گفت و گوى پادشاه مؤمن سوز است با آتش که مولانا آن را نیز سخت ظریف و لطیف ساخته و پرداخته و از آن شاهدى بر تأثیر قدرت حق و تصرّف وى در ممکنات آورده است، این داستان را مولانا با شرح و تفصیلِ کشش و جذب جنسیّت و انواع آن خاتمه مى‏دهد بصورتى که زمینه داستان شیر و خرگوش و پیوستن آن به قصّه اصحاب الاخدود نیز آماده و فراهم مى‏گردد. و اینک تفصیل داستان مطابق مثنوى:

بدنبال آن خونریزى که از مکر وزیر و بموافقت پادشاه روى داد پادشاه دیگر که از نسل روحى و اخلاقى پادشاه نخستین بود کمر بقتل پیروان عیسى بست، قصّه او همانست که در سوره: وَ اَلسَّماءِ ذاتِ اَلْبُرُوجِ[3] مى‏خوانید، آن پادشاه سنّتى زشت و آیینى زیان آور نهاد و این پادشاه از وى تبعیّت کرد و وزر و وَبال آن روش ناپسند باوّلین باز گشت، در جهان سنّتها و افکار خوب و بد هست و تا قیامت بر جاست و همچنان که رگهاى شور و شیرین آب هر یک از منبعى جداگانه جارى مى‏شود رشته‏هاى اندیشه خوب و بد نیز هر یک به اصلى پیوند دارد و این پیوستگى میان نیکان و بدان برقرار است امّا نیکان با اندیشه‏هاى راست و درست ارتباط دارند که سرچشمه آن اوصاف خدایى است، در اینجا مولانا به اشارت از لفظ « أَوْرَثْنَا اَلْکِتابَ»[4] که در قرآن است استفاده مى‏کند که میان مردان خدا با یکدیگر و همچنین با حق تعالى نسبتى و قرابتى وجود دارد بمناسبت آن که قرابت سببى یا نسبى است که شخصى را مستحقّ وراثت مى‏کند پس وراثت از حق تعالى‏ ایجاب مى‏کند که میان وى و مردان خدا خویشاوندى معنوى وجود داشته باشد و بنا بر این مقدّمه مى‏گوید که نیاز و طلب آتشین پژوهندگان حقیقت شعله‏اى از گوهر نبوّت است که خرمنگاه عشق آتشناک است و همان طور که زبانه آتش از آن جدایى نمى‏پذیرد و بدنبال آن مى‏گردد این نیاز و طلب سالکان نیز گرد وجود مردان حق گردانست، این نکته مسئله جذب جنسیّت را که از اصول مهمّ فلسفه مولاناست و بارها آن را مطرح ساخته پیش مى‏آورد و بدین مناسبت از عقیده منجّمین در باره طبایع ستارگان و تناسب اخلاق دسته‏هاى مردم با آنها استفاده مى‏کند بى‏آن که براى آنها تأثیر مستقلّ و جدا از فعل حق تعالى‏ معتقد باشد (این اندیشه را بزودى طرح و رد خواهد کرد) بدین گونه که بعضى طبع ناهید دارند که ربّ النوع طرب است، آنها همیشه در پى خوشى و شادى مى‏روند و برخى از مردم، سرشت مرّیخ دارند که خداوند جنگ و خونریزى است، اینان همواره بجنگ و پرخاش مى‏گرایند و این شاهدى است بر اینکه هر چیزى بسوى جنس و یا مبدأ خود کششى دارد، طرح عقیده منجّمین تمهید مقدّمه است براى این نظر که وراى افلاک و کواکب محسوس، در جهان غیب، آسمانها و ستارگانى هستند که از آفت نحوست و زوال نور مصون‏اند، آنها جانهاى اولیا هستند که در انوار الهى غرق‏اند و هر که با آنها پیوسته باشد چراغ هدایت بر مى‏افروزد و اهریمن ضلالت را بشهاب ثاقب فکر و اندیشه پاک مى‏سوزاند، نور ایشان از فیض حقّ است ولى تا نپندارى که این فیض بى‏مدد طلب بدست آید بلکه آن مانند درختى است که میوه بر زمین مى‏فشاند و کسى میوه با خود مى‏برد که دامن بزیر شاخه درخت گیرد، نتیجه آن که بر امید فیض و شمول رحمت، بى‏کار نباید نشست و طلب و کوشش را فرو نباید گذاشت، از اینجا مى‏توانیم روش مثبت مولانا را در تصوّف که مبتنى بر کار و عمل است بدست آریم، آن گاه مى‏گوید که این مناسبت امر حسّى و نژاد ظاهرى نیست بلکه پیوستگى اخلاقى و روحى است و باشارت شرافت نسب ظاهرى را انکار مى‏کند، این پیوستگى رنگ خدایى است که آن را « صِبْغَةَ اَللَّهِ »[5] مى‏گوییم و آن، بى‏رنگى و پاکى از صفات زشت و افکارى است که از اوهام بشرى متولّد شده و میان افراد بشر جدایى و خصومت افکنده است.

سپس به اصل قصّه بر مى‏گردد که پادشاه بتى را در پیش روى آتش نهاد و گفت که شرط رهایى سجده این بت است، ذِکْرِ بُتْ و بت پرستى سبب مى‏شود که مولانا منشأ پرستش اشیا را شرح دهد، بعقیده او پرستش و عشق بازى بتان و هر چیز دیگر از خود پرستى ناشى مى‏شود زیرا عبادت و پرستش از امید و بیم پدید آمده که باز گشت آن بجلب نفع و یا دفع ضرر از خود و خودى است و برین قیاس طلب لذّات نیز یکى از مظاهر خود پرستى است و بنا بر این، ریشه تمام اینها حبّ ذات و خود خواهى است و تا وقتى که این غریزه باقى است انسان هر چندى بتى مى‏تراشد و پیش آن بسجود مى‏افتد و در حقیقت خود را سجود مى‏کند بدان جهت که مسجود او مظهر میل و خواهش نفسانى اوست و شکستن این بتان آدمى را از بت پرستى نجات نمى‏دهد مگر وقتى که بت اصل را که بت ساز است درهم شکند و شکستن آن تنها بوسیله پیروى از انبیا و اولیا میسّر مى‏گردد، در ضمن این تمثیل مى‏گوید که جهنّم نیز تجسّم نفس و نفسانیّت است از آن رو که دوزخ هفت طبقه دارد و آن حاکى است از تعدّد و کثرت شؤون نفس.

از جمله کسانى که آنها را براى سجده بت نزد پادشاه آوردند زنى بود با طفلى خردسال که او را در آتش انداختند تا مادرش بترسد و دل از خدا پرستى بکند، مادر که سوختن طفل خود را مى‏دید از ترس و نگرانى مى‏خواست که بت را سجده کند، طفل از میان آتش فریاد بر کشید که اى مادر زنهار تا بت را نپرستى و از آتش نهراسى که این آتش، دریاى رحمت است و این سوختن، با خدا ساختن است و این مردن، بحیات جاویدان رسیدن است، در اینجا مولانا با ذوق شهادت و لذّت جان‏بازى خاصان دین را بمثالى از قصّه ابراهیم و آتش نمرود باز مى‏گوید و بحثى کوتاه ولى پُر مغز پیش مى‏آورد متضمّن آن که مرگ گسستن از زندگى نیست و رشته سیر حیات بمردن منقطع نمى‏شود بلکه مرگ خود از مدارج تحوّل اطوار زندگى است مانند زادن طفل از رحم مادر که انتقال است از ظرفى از ظروف و یا طورى از اطوار حیات بظرف یا طورى دیگر با این تفاوت که طور و ظرف دوم کامل‏تر و تمام‏تر از اوّلین است همچنان که زادن رسیدن بفضایى وسیع‏تر و زندگیى تمام‏تر است.

گفت و گوى طفل با مادر و سخنان شور انگیز وى در مؤمنان چنان مؤثّر افتاد که آتش را بجان استقبال مى‏کردند و پروانه‏وار خویش را بر خرمن آتش مى‏زدند و این امر سبب شد که پادشاه ستمگر رسوا گردد و چاره و تدبیرش نتیجه معکوس بدهد و این ثمره و حاصل بد خواهى و ظلم است که آخر دود آن بچشم ظالم مى‏رود و رسوا مى‏شود چنان که هر بد کارى ضرر بد کارى خود را مى‏کشد، آن گاه مثالى مى‏آورد از حکم بن ابى العاص که بر حضرت رسول استهزا مى‏کرد و بجزاى افسوس و استهزاى خود رسید و ازین مقدّمه نتیجه مى‏گیرد که عیب نیکان جستن، پرده عیب خود دریدن است و عیب پوشى، خود را از عیب جویى دیگران بدور داشتن است و یکى از وجوه بخشایش و رحمت ایزدى آنست که ما را بعیب خود متوجّه کند تا در صدد اصلاح خویش بر آییم و بزارى تمام از خدا بخواهیم تا ما را در رفع معایب و نقایص یارى نماید سپس مى‏گوید که ازین زارى و تضرّع، گل امید و شادمانى مى‏شکفد زیرا عاقبت هر سختى آسانى است.

پادشاه که قوّت ایمان و قدرت تصرّف حقّ را مى‏بیند با آتش گفت و گو و گله آغاز مى‏کند که چرا مؤمنان را نمى‏سوزاند و با آتش پرستان موافقت نمى‏کند، از این گفت و گو چنین بنظر مى‏رسد که مولانا رنگى از آن روایت که اصحاب الاخدود را در شمار مجوسان مى‏آورد بر این قصّه افکنده است، جواب آتش که من فرمانبر و مسخّر اراده خدا هستم، بحث جدیدى پیش مى‏آورد که سالها محلّ اختلاف نظر علماء کلام بوده است و آن اختلاف اشعریان با دیگر فرق است در اینکه تصرّف اراده و فعل خدا نسبت بجمیع ممکنات مساوى است و اوست که رأسا و بنحو مُباشر مستند جمیع آثار و افعال است و خواصّ و آثارى که از اشیاء بظهور مى‏رسد امور ذاتى نیست و عادتى است که در طبیعت جریان دارد و هر گاه خدا بخواهد اثر مخالف از آنها پدید مى‏آید، او بر این عقیده پا فشارى مى‏کند و از عوامل خارجى و احوال درونى مثال مى‏انگیزد تا در ذهن خواننده مرتسم گردد که جز خدا مؤثّرى در عالم وجود نیست و ضمناً عقیده معتزله و منجّمین را که بتولید و تأثیر کواکب معتقد بوده‏اند ردّ مى‏کند، بسیارى ازین امثله مأخوذ از قصص قرآن و روایات اسلامى است مثل معجزه هود و عمل موسى با فرعون و قارون و حکایتى از شیبان راعى زیرا این قصّه‏ها که از قرآن کریم بما رسیده و یا مسلمانان بر آنها اتّفاق کرده‏اند نزد مردى مؤمن و معتقد که قرآن را وحى سماوى و تواتر را حجّت مى‏داند بمنزله برهان عقلى و دلیل منطقى است که جایى براى انکار باقى نمى‏گذارد.

پادشاه با وجود ظهور این آیات و کرامات از کرده نادم نشد و ستم و بى‏داد را درهم پیوست و درین حال قهر الهى در رسید و آن منکران بیک بار و همگى در آتش سوختند زیرا بحسب فطرت هم از آتش زاده بودند، بمناسبت نکته اخیر باز مولانا بمسأله جذب جنسیّت متوجّه مى‏شود و اقسام آن را بشرح و تفصیل باز مى‏گوید و این قصّه را بپایان مى‏رساند.